Tiếng nói của yên lặng
và sự Nghịch lý trong Thi ca
Hoang Phong
và sự Nghịch lý trong Thi ca
Hoang Phong
Tiếng nói của yên lặng thật ra là tựa của một quyển sách khá xưa (1889) The Voice of the Silence, mang tính cách huyền bí. Tác giả là bà Helena Blavatsky (1831-1891), một phụ nữ khác thường, là văn sĩ, triết gia và cũng là một nhà thần bí (occultist / nhà huyền bí). Nơi sinh của bà là thị trấn Dnipro, thuộc lãnh thổ của xứ Ukraina ngày nay, nơi đang xảy ra các trận chiến đẫm máu. Thế nhưng bài viết này không mang chủ đích nhắc đến những cảnh đau thương trên quê hương bà mà chỉ là để nêu lên vài vần thơ đầy thương cảm, trích từ quyển The Voice of the Silence của bà:
Tiếng nói của Yên lặng
*
Em sẽ chẳng bao giờ
Có thể ngao du trên Con đường,
Cho đến khi nào,
Em trở thành chính Con đường ấy.
Em hãy để tâm hồn em lắng nghe
Từng tiếng réo gọi của đau thương,
Như đóa hoa sen nở rộ,
Hé mở tim mình uống ánh nắng ban mai.
Em chớ để ánh mặt trời gay gắt
Làm khô đi một giọt nước mắt đớn đau nào,
Trước khi em đưa tay lau đi những giọt đau thương ấy,
Ứa ra từ khóe mắt của những kẻ khổ đau.
Em cứ để từng giọt nước mắt nóng bỏng của con người
Rơi vào con tim em và nằm im trong đó,
Chớ lau đi em nhé, cho đến khi nào
Em sẽ chẳng bao giờ
Có thể ngao du trên Con đường,
Cho đến khi nào,
Em trở thành chính Con đường ấy.
Em hãy để tâm hồn em lắng nghe
Từng tiếng réo gọi của đau thương,
Như đóa hoa sen nở rộ,
Hé mở tim mình uống ánh nắng ban mai.
Em chớ để ánh mặt trời gay gắt
Làm khô đi một giọt nước mắt đớn đau nào,
Trước khi em đưa tay lau đi những giọt đau thương ấy,
Ứa ra từ khóe mắt của những kẻ khổ đau.
Em cứ để từng giọt nước mắt nóng bỏng của con người
Rơi vào con tim em và nằm im trong đó,
Chớ lau đi em nhé, cho đến khi nào
Niềm đau làm rơi xuống những giọt nước mắt ấy chưa tan.
Các câu này trên đây chỉ là các câu phỏng dịch, trong nguyên bản tiếng Anh (tr. 10 và
11) các câu này là:
Các câu này trên đây chỉ là các câu phỏng dịch, trong nguyên bản tiếng Anh (tr. 10 và
11) các câu này là:
Thou canst not travel
on the Path
before thou hast become
that Path itself.
Let thy Soul lend its ear
To every cry of pain
Like as the lotus bares its heart
on the Path
before thou hast become
that Path itself.
Let thy Soul lend its ear
To every cry of pain
Like as the lotus bares its heart
2
To drink the morning sun.
Let not the fierce Sun dry
One tear of pain before
Thyself hast wiped it
From the sufferer’s eye.
But let each burning human tear
Drop on thy heart and there remain;
Nor ever brush it off, until
The pain that caused it is removed.
Let not the fierce Sun dry
One tear of pain before
Thyself hast wiped it
From the sufferer’s eye.
But let each burning human tear
Drop on thy heart and there remain;
Nor ever brush it off, until
The pain that caused it is removed.
Chúng ta hãy tìm hiểu vài nét về bà Helena Blavatsky. Bà và một người Mỹ là Henry Steel Olcott (1832-1907), cựu sĩ quan, luật gia và học giả rất quan tâm đến các vấn đề tâm linh, cùng với một người thứ ba là William Quan Juge (1851-1896) đứng ra thành lập Hội Thông Thiên Học (Theosophy) năm 1875, một trào lưu triết học và tôn giáo dựa vào sự kết hợp giữa nền tảng Ấn giáo và Phật Giáo. Ông Henry Steel Olcott là người đã nhiều lần đến Tích Lan để học hỏi về Phật giáo. Năm 1880, ông Henry Steel Olcott và bà Helena Blavatsky cùng từ Mỹ đến Tích Lan để quy y Phật giáo. Điều đáng lưu ý hơn nữa là ông Henry Steel Olcott là người đã thiết kế lá cờ Phật giáo trên đảo Tích Lan năm 1885, và cũng là người làm sống lại nền Phật giáo trên hòn đảo này sau nhiều thế kỷ cải đạo và tranh dành thuộc địa giữa các nước Bồ Đào Nha, Hòa Lan và Anh quốc.
Trở lại với các câu thơ trên đây của bà Helena Blavatsky thì chúng ta sẽ thấy các câu thơ này nêu lên các hình ảnh hoàn toàn mang tính cách biểu trưng, vượt lên trên lý trí và sự hợp lý thông thường, phản ảnh một sự nghịch lý hay phi lý nào đó. Trên phương diện tổng quát, nếu văn xuôi dựa vào sự diễn đạt hợp lý và quy ước , thì trái lại thi ca tìm một con đường khác là sự rung động của con tim. Sự rung động tạo ra bởi xúc cảm đôi khi có vẻ nghịch lý, thế nhưng dường như sâu sắc và trực tiếp hơn so với sự lý luận hợp lý và công thức của tri thức.
Sự nghịch lý giữa con tim và lý trí đó đã được nhà sư Sangharakshita (1925-2018) nhận thấy trong quyển The Voice of the Silence của bà Helena Blavatsky, và ông đã nêu lên sự nghịch lý này trong một bài khảo luận mang tựa "Paradox and Poetry in "The Voice of the Silence" / "Sự Nghịch lý và Thi phú trong quyển sách "Tiếng nói của Yên lặng", và bài khảo luận này cũng đã được Viện Nghiên cứu Văn hóa Thế giới của Ấn Độ (The Indian Institute of World Culture) xuất bản năm 1958.
Trở lại với các câu thơ trên đây của bà Helena Blavatsky thì chúng ta sẽ thấy các câu thơ này nêu lên các hình ảnh hoàn toàn mang tính cách biểu trưng, vượt lên trên lý trí và sự hợp lý thông thường, phản ảnh một sự nghịch lý hay phi lý nào đó. Trên phương diện tổng quát, nếu văn xuôi dựa vào sự diễn đạt hợp lý và quy ước , thì trái lại thi ca tìm một con đường khác là sự rung động của con tim. Sự rung động tạo ra bởi xúc cảm đôi khi có vẻ nghịch lý, thế nhưng dường như sâu sắc và trực tiếp hơn so với sự lý luận hợp lý và công thức của tri thức.
Sự nghịch lý giữa con tim và lý trí đó đã được nhà sư Sangharakshita (1925-2018) nhận thấy trong quyển The Voice of the Silence của bà Helena Blavatsky, và ông đã nêu lên sự nghịch lý này trong một bài khảo luận mang tựa "Paradox and Poetry in "The Voice of the Silence" / "Sự Nghịch lý và Thi phú trong quyển sách "Tiếng nói của Yên lặng", và bài khảo luận này cũng đã được Viện Nghiên cứu Văn hóa Thế giới của Ấn Độ (The Indian Institute of World Culture) xuất bản năm 1958.
1 2 3
H.1: Bà Helena Blavatsky (ảnh chụp năm 1877 tại Nữu Ước). H.2: Bà Helena Blavatsky và ông Henry Steel Olcott, người thiết kế lá cờ Phật giáo (ảnh chụp năm 1880, tại California, USA. H.3: Ông H. S. Olcott là người ngồi giữa, bà H. Blavatsky đứng phía sau lưng ông H. S. Olcott (ảnh chụp năm 1881 tại Tích Lan, sau khi tham dự một đại hội Phật giáo được tổ chức năm 1980, và trong dịp này ông đã trình lên đại hội lá cờ Phật giáo do chính ông thiết kế. Tuy nhiên mãi đến năm 1950, trong dịp hội nghị Phật giáo quốc tế được tổ chức tại thủ đô Colombo của Tích Lan, thì lá cờ này mới được chính thức chấp nhận)
H.1: Bà Helena Blavatsky (ảnh chụp năm 1877 tại Nữu Ước). H.2: Bà Helena Blavatsky và ông Henry Steel Olcott, người thiết kế lá cờ Phật giáo (ảnh chụp năm 1880, tại California, USA. H.3: Ông H. S. Olcott là người ngồi giữa, bà H. Blavatsky đứng phía sau lưng ông H. S. Olcott (ảnh chụp năm 1881 tại Tích Lan, sau khi tham dự một đại hội Phật giáo được tổ chức năm 1980, và trong dịp này ông đã trình lên đại hội lá cờ Phật giáo do chính ông thiết kế. Tuy nhiên mãi đến năm 1950, trong dịp hội nghị Phật giáo quốc tế được tổ chức tại thủ đô Colombo của Tích Lan, thì lá cờ này mới được chính thức chấp nhận)
Trong bài khảo luận này nhà sư Sangharakshita có trích ra các câu thơ trên đây. Các câu thơ này phản ảnh một sự phi lý nào đó, thế nhưng thật rõ ràng là phía sau sự phi lý đó còn
ẩn chứa một cái gì khác hơn, sâu xa và rộng lớn hơn. Nếu bên trong chính mình không có một hạt giống thì chúng ta sẽ không thể nào lớn lên như một cây cổ thụ. Nếu cánh cửa của con tim khép kín, thì chúng ta không thể nào bước vào Con đường. Nếu không lắng nghe được những tiếng đau thương réo gọi, thì con tim nào có biết đau nhói là gì. Những giọt nước mắt nóng bỏng của con người không rơi vào đáy tim ta mà chính con tim ta phải đưa hai tay để hứng lấy những giọt đau thương ấy. Cánh sen hé mở để uống ánh mặt trời, từ bi hé mở để sưởi ấm đáy tim ta. Khi nào chúng ta chưa trở thành chính Con đường, thì chúng ta sẽ chẳng bao giờ có thể thật sự ngao du trên Con đường đó.
Thi ca là một sự nghịch lý, xúc cảm là một sự nghịch lý, thế nhưng chỉ có sự nghịch lý của thi ca thì mới nói lên được sự nghịch lý của xúc cảm mà thôi. Nói một cách khác mở rộng hơn, thì thi ca cũng như mọi hình thức nghệ thuật khác - âm nhạc, hội họa, điêu khắc, ca vũ...
- là các phương tiện giúp con người biểu lộ một cái gì đó, một xúc cảm nào đó vượt lên trên
sự hợp lý và quy ước, mang lại một cái gì mới lạ hơn, sâu xa và cao cả hơn, mà ngôn từ và
chữ nghĩa không sao mô tả được một cách đúng mức.
Vào thời kỳ cực thịnh của nền văn minh Trung quốc dưới triều đại nhà Đường, có một thi sĩ rất lỗi lạc là Lý Bạch (李白, 701-762). Chúng ta hãy tìm hiểu một bài thơ của ông dưới đây:
月下獨酌 Nguyệt hạ độc chước Uống rượu một mình dưới trăng
花間一壺酒 ， Hoa gian nhất hồ tữu, Giữa hoa một bầu rượu,
獨酌無相親 。 Độc chước vô tương thân. Ngồi uống một mình ta.
舉杯要明月 ， Cử bôi yêu minh nguyệt, Nâng chén mời trăng sáng,
對影成三人 。 Đối ảnh thành tam nhân. Với bóng là cả ba.
月既不解飲 ， Nguyệt ký bất giải ẩm, Con trăng nào biết uống,
影徒隨我身 。 Ảnh đồ tùy ngã thân. Lẽo đẽo bóng theo ta.
暫伴月將影 ， Tam bạn nguyệt tương ảnh, Cả ba cùng làm bạn,
行樂須及春 。 Hành lạc tu cập xuân. Cùng vui chờ xuân đến.
我歌月徘徊 ， Ngả ca nguyệt bồi hồi, Ta hát, trăng ngậm ngùi,
我舞影零亂 。 Ngã vũ ảnh linh loạn. Ta múa, bóng cuồng quay.
醒時同交歡 ， Tỉnh thì đồng giao hoan, Tỉnh rượu cùng bật cười,
醉後各分散 。 Túy hậu các phân tán. Hết say ta chia tay.
永結無情遊 ， Vĩnh kết vô tình du, Đường đời luôn khắng khít.
相期邈雲漢 。 Tương kỳ mạc Vân Hán. Cõi Ngân Hà hẹn nhau.
ẩn chứa một cái gì khác hơn, sâu xa và rộng lớn hơn. Nếu bên trong chính mình không có một hạt giống thì chúng ta sẽ không thể nào lớn lên như một cây cổ thụ. Nếu cánh cửa của con tim khép kín, thì chúng ta không thể nào bước vào Con đường. Nếu không lắng nghe được những tiếng đau thương réo gọi, thì con tim nào có biết đau nhói là gì. Những giọt nước mắt nóng bỏng của con người không rơi vào đáy tim ta mà chính con tim ta phải đưa hai tay để hứng lấy những giọt đau thương ấy. Cánh sen hé mở để uống ánh mặt trời, từ bi hé mở để sưởi ấm đáy tim ta. Khi nào chúng ta chưa trở thành chính Con đường, thì chúng ta sẽ chẳng bao giờ có thể thật sự ngao du trên Con đường đó.
Thi ca là một sự nghịch lý, xúc cảm là một sự nghịch lý, thế nhưng chỉ có sự nghịch lý của thi ca thì mới nói lên được sự nghịch lý của xúc cảm mà thôi. Nói một cách khác mở rộng hơn, thì thi ca cũng như mọi hình thức nghệ thuật khác - âm nhạc, hội họa, điêu khắc, ca vũ...
- là các phương tiện giúp con người biểu lộ một cái gì đó, một xúc cảm nào đó vượt lên trên
sự hợp lý và quy ước, mang lại một cái gì mới lạ hơn, sâu xa và cao cả hơn, mà ngôn từ và
chữ nghĩa không sao mô tả được một cách đúng mức.
Vào thời kỳ cực thịnh của nền văn minh Trung quốc dưới triều đại nhà Đường, có một thi sĩ rất lỗi lạc là Lý Bạch (李白, 701-762). Chúng ta hãy tìm hiểu một bài thơ của ông dưới đây:
月下獨酌 Nguyệt hạ độc chước Uống rượu một mình dưới trăng
花間一壺酒 ， Hoa gian nhất hồ tữu, Giữa hoa một bầu rượu,
獨酌無相親 。 Độc chước vô tương thân. Ngồi uống một mình ta.
舉杯要明月 ， Cử bôi yêu minh nguyệt, Nâng chén mời trăng sáng,
對影成三人 。 Đối ảnh thành tam nhân. Với bóng là cả ba.
月既不解飲 ， Nguyệt ký bất giải ẩm, Con trăng nào biết uống,
影徒隨我身 。 Ảnh đồ tùy ngã thân. Lẽo đẽo bóng theo ta.
暫伴月將影 ， Tam bạn nguyệt tương ảnh, Cả ba cùng làm bạn,
行樂須及春 。 Hành lạc tu cập xuân. Cùng vui chờ xuân đến.
我歌月徘徊 ， Ngả ca nguyệt bồi hồi, Ta hát, trăng ngậm ngùi,
我舞影零亂 。 Ngã vũ ảnh linh loạn. Ta múa, bóng cuồng quay.
醒時同交歡 ， Tỉnh thì đồng giao hoan, Tỉnh rượu cùng bật cười,
醉後各分散 。 Túy hậu các phân tán. Hết say ta chia tay.
永結無情遊 ， Vĩnh kết vô tình du, Đường đời luôn khắng khít.
相期邈雲漢 。 Tương kỳ mạc Vân Hán. Cõi Ngân Hà hẹn nhau.
Bài thơ trên đây rất sâu sắc, dường như Lý Bạch dấu diếm một cái gì đó thật sâu kín
phía sau chén rượu, con trăng trên bầu trời và bóng hình của mình trên các khóm hoa. Có rất
nhiều bản dịch sang tiếng Việt và cả các ngôn ngữ Tây phương, thế nhưng trong số các bản
dịch đã được tham khảo, dường như không thấy có bản nào nói lên được nỗi niềm sâu kín đó
của Lý Bạch, thậm chí có vài bản còn xem bài thơ này là một bài thơ khôi hài, điên loạn hay
diễu cợt. Điều đó có thể là vì Lý Bạch không trực tiếp nói lên niềm đau sâu kín bên trong tâm
thức mình mà lại mượn tình bạn khắng khít giữa hình bóng của mình và con trăng sáng cùng
với hơi men, để nói lên sự khắc khoải và ray rứt đó trong lòng mình.
Vậy sự khắc khoải và ray rứt ấy là gì? Đấy là nỗi niềm cô đơn sâu kín trong tâm hồn
Lý Bạch, một sự cô đơn mang tính cách hiện sinh trong cuộc sống. Thế nhưng Lý Bạch lại
diễn tả sự cô đơn đó bằng tình bạn thắm thiết giữa mình với con trăng trên bầu trời và bóng
hình mình trên các khóm hoa. Đấy là sự nghịch lý của xúc cảm và thi ca. Sự cô đơn đó lại
càng trở nên thấm thía hơn nữa khi Lý Bạch hiểu rằng con trăng không cùng chia sẻ với mình
một chén rượu, và bóng hình mình cũng không biết say khướt với mình mà chỉ biết nhại lại
mình, quay cuồng với mình mà thôi.
nhiều bản dịch sang tiếng Việt và cả các ngôn ngữ Tây phương, thế nhưng trong số các bản
dịch đã được tham khảo, dường như không thấy có bản nào nói lên được nỗi niềm sâu kín đó
của Lý Bạch, thậm chí có vài bản còn xem bài thơ này là một bài thơ khôi hài, điên loạn hay
diễu cợt. Điều đó có thể là vì Lý Bạch không trực tiếp nói lên niềm đau sâu kín bên trong tâm
thức mình mà lại mượn tình bạn khắng khít giữa hình bóng của mình và con trăng sáng cùng
với hơi men, để nói lên sự khắc khoải và ray rứt đó trong lòng mình.
Vậy sự khắc khoải và ray rứt ấy là gì? Đấy là nỗi niềm cô đơn sâu kín trong tâm hồn
Lý Bạch, một sự cô đơn mang tính cách hiện sinh trong cuộc sống. Thế nhưng Lý Bạch lại
diễn tả sự cô đơn đó bằng tình bạn thắm thiết giữa mình với con trăng trên bầu trời và bóng
hình mình trên các khóm hoa. Đấy là sự nghịch lý của xúc cảm và thi ca. Sự cô đơn đó lại
càng trở nên thấm thía hơn nữa khi Lý Bạch hiểu rằng con trăng không cùng chia sẻ với mình
một chén rượu, và bóng hình mình cũng không biết say khướt với mình mà chỉ biết nhại lại
mình, quay cuồng với mình mà thôi.
Trong những thời xa xưa, đêm tối là một cái gì đó thật mênh mông và huyền bí, phân
cách cách con người với nhau, đi lại thì phải thắp đuốc hoặc cầm đèn lồng. Con trăng hiện lên
vào những đêm trăng sáng biến cảnh vật trở thành huyền ảo và thơ mộng hơn. Trên cung
trăng có chú cuội và cả một nàng tiên. Ngày nay con người đông đúc, đèn điện sáng choang,
không khí ô nhiễm, con trăng mờ đục, không mấy ai còn để ý đến nó nữa. Nhất là con người
đã lên đến mặt trăng và trở về địa cầu, hình bóng chú cuội ngây thơ và bóng dáng xinh đẹp
của cô tiên nữ không còn ám ảnh tâm trí của con người ngày nay nữa.
Thế nhưng đối với một thi nhân sống cách nay mười hai thế kỷ, thì con trăng là một
cái gì đó thật sinh động và huyền diệu. Thế nhưng tiếc thay tiên nữ trên cung trăng lại không
biết cùng với Lý Bạch say khướt giữa đêm thanh. Bóng hình mình thân thiết và gần gũi với
mình hơn, cũng không biết cùng chia sẻ nỗi niềm cô đơn của mình qua chén rượu mà chỉ biết
nhại lại các cử chỉ của một kẻ chếnh choáng hơi men:
Con trăng nào biết uống,
Bóng lẽo đẽo theo ta.
cách cách con người với nhau, đi lại thì phải thắp đuốc hoặc cầm đèn lồng. Con trăng hiện lên
vào những đêm trăng sáng biến cảnh vật trở thành huyền ảo và thơ mộng hơn. Trên cung
trăng có chú cuội và cả một nàng tiên. Ngày nay con người đông đúc, đèn điện sáng choang,
không khí ô nhiễm, con trăng mờ đục, không mấy ai còn để ý đến nó nữa. Nhất là con người
đã lên đến mặt trăng và trở về địa cầu, hình bóng chú cuội ngây thơ và bóng dáng xinh đẹp
của cô tiên nữ không còn ám ảnh tâm trí của con người ngày nay nữa.
Thế nhưng đối với một thi nhân sống cách nay mười hai thế kỷ, thì con trăng là một
cái gì đó thật sinh động và huyền diệu. Thế nhưng tiếc thay tiên nữ trên cung trăng lại không
biết cùng với Lý Bạch say khướt giữa đêm thanh. Bóng hình mình thân thiết và gần gũi với
mình hơn, cũng không biết cùng chia sẻ nỗi niềm cô đơn của mình qua chén rượu mà chỉ biết
nhại lại các cử chỉ của một kẻ chếnh choáng hơi men:
Con trăng nào biết uống,
Bóng lẽo đẽo theo ta.
Tuy nhiên cũng có một sự khác biệt giữa con trăng và bóng hình của người thi nhân.
Bóng hình chỉ là biết múa rối, trái lại con trăng biết ngậm ngùi khi nghe thấy tiếng hát của thi
nhân vang vang trong đêm thanh vắng:
Bóng hình chỉ là biết múa rối, trái lại con trăng biết ngậm ngùi khi nghe thấy tiếng hát của thi
nhân vang vang trong đêm thanh vắng:
Ta hát, trăng ngậm ngùi,
Ta múa, bóng cuồng quay.
Ta múa, bóng cuồng quay.
Khi tỉnh rượu, thì con trăng đã lặn, bóng hình cũng mất, tất cả trả lại cho thi nhân cái
cô đơn của sự sống, cái vô tình và phũ phàng của thực tại. Lý Bạch nêu lên sự khắng khít giữa
ba người bạn không phải là để ca ngợi sự tương kết mầu nhiệm giữa mình, hình bóng của
mình và con trăng trong những đêm thanh vắng, mà là để nói lên cái cô đơn trong tâm hồn
mình, cái lẻ loi của sự sống, cái khoảng trống không mênh mông của sự hiện hữu của chính
cô đơn của sự sống, cái vô tình và phũ phàng của thực tại. Lý Bạch nêu lên sự khắng khít giữa
ba người bạn không phải là để ca ngợi sự tương kết mầu nhiệm giữa mình, hình bóng của
mình và con trăng trong những đêm thanh vắng, mà là để nói lên cái cô đơn trong tâm hồn
mình, cái lẻ loi của sự sống, cái khoảng trống không mênh mông của sự hiện hữu của chính
5
mình giữa cảnh vật thiên nhiên. Đấy là sự nghịch lý trong bài thơ của Ly Bạch. Sự nghịch lý
đó hiện lên khi cơn say chấm dứt, khiến cả ba cùng ngỡ ngàng:
Tỉnh rượu cùng bật cười,
Hết say ta chia tay.
đó hiện lên khi cơn say chấm dứt, khiến cả ba cùng ngỡ ngàng:
Tỉnh rượu cùng bật cười,
Hết say ta chia tay.
Dù mỗi người một ngả, thế nhưng tình bạn vẫn thắm thiết, cả ba cùng hẹn nhau một
đêm trăng sáng bên bờ nước sông Ngân:
đêm trăng sáng bên bờ nước sông Ngân:
Đường đời luôn khắng khít,
Bến Ngân Hà hẹn nhau.
Bến Ngân Hà hẹn nhau.
Chúng ta chỉ biết hy vọng là bên bờ sông Ngân có một quán rượu để Lý Bạch tiếp tục
say khướt giữa vũ trụ mênh mông và vắng lặng, và biết đâu Lý Bạch cũng có thể đập tay vào
bầu rượu và hét lên giữa không trung: "Hoá ra cũng có một tên già ở một xó kẹt nào đó trong
cõi nhân gian trên địa cầu xa tít dưới kia, cũng hiểu được nỗi cô đơn ray rứt trong lòng ta đã
hơn mười hai thế kỷ: Ha! Ha!
Chúng ta hãy chọn một bài thơ khác, một bài thơ Haiku của Nhật Bản. Haiku là một
thể loại thơ chỉ gồm một câu duy nhất. Chữ Haiku là một chữ có nguồn gốc tiếng Hán, chuyển
sang tiếng Việt là Hài-cú, hài có nghĩa là hài hước, cú có nghĩa là câu thơ. Tóm lại "haiku" là
một câu thơ khôi hài hay hài hước. Sau đây là một bài thơ hay đúng hơn là một câu thơ "hài
hước" của một ni sư Nhật Bản là Chiyo-ni (1703-1775):
say khướt giữa vũ trụ mênh mông và vắng lặng, và biết đâu Lý Bạch cũng có thể đập tay vào
bầu rượu và hét lên giữa không trung: "Hoá ra cũng có một tên già ở một xó kẹt nào đó trong
cõi nhân gian trên địa cầu xa tít dưới kia, cũng hiểu được nỗi cô đơn ray rứt trong lòng ta đã
hơn mười hai thế kỷ: Ha! Ha!
Chúng ta hãy chọn một bài thơ khác, một bài thơ Haiku của Nhật Bản. Haiku là một
thể loại thơ chỉ gồm một câu duy nhất. Chữ Haiku là một chữ có nguồn gốc tiếng Hán, chuyển
sang tiếng Việt là Hài-cú, hài có nghĩa là hài hước, cú có nghĩa là câu thơ. Tóm lại "haiku" là
một câu thơ khôi hài hay hài hước. Sau đây là một bài thơ hay đúng hơn là một câu thơ "hài
hước" của một ni sư Nhật Bản là Chiyo-ni (1703-1775):
Cọng rau muống,
quấn vào chiếc gàu cạnh giếng,
khiến tôi phải xin láng giềng một ít nước.
Câu thơ thật ngắn, nói lên một sự nghịch lý gần như là cả một sự ngớ ngẩn hay đần
độn, thế nhưng lại hàm chứa một cái gì đó thật sâu xa và rộng lớn. Cái gì đó chính là cảm tính
thương yêu và kính trọng sự sống, kể cả đối với sự sống của một cọng rau muống đang quấn
vào chiếc gàu bên cạnh một giếng nước.
Đến đây chúng ta hãy trở về với nền thi phú của Việt Nam với bài thơ Qua đèo Ngang
của Bà Huyện Thanh Quan:
quấn vào chiếc gàu cạnh giếng,
khiến tôi phải xin láng giềng một ít nước.
Câu thơ thật ngắn, nói lên một sự nghịch lý gần như là cả một sự ngớ ngẩn hay đần
độn, thế nhưng lại hàm chứa một cái gì đó thật sâu xa và rộng lớn. Cái gì đó chính là cảm tính
thương yêu và kính trọng sự sống, kể cả đối với sự sống của một cọng rau muống đang quấn
vào chiếc gàu bên cạnh một giếng nước.
Đến đây chúng ta hãy trở về với nền thi phú của Việt Nam với bài thơ Qua đèo Ngang
của Bà Huyện Thanh Quan:
Qua đèo Ngang
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông rợ mấy nhà.
Nhớ nước, đau lòng con quốc quốc,
Thương nhà, mỏi miệng cái gia gia.
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta.
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông rợ mấy nhà.
Nhớ nước, đau lòng con quốc quốc,
Thương nhà, mỏi miệng cái gia gia.
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng, ta với ta.
6
Bà Huyện Thanh Quan là một thi sĩ tả cảnh thiên nhiên, thế nhưng nêu lên các cảnh
vật thiên nhiên thật ra chỉ là cách gửi gắm tâm sự và các cảm nghĩ của bà. Bài thơ thất ngôn
bát cú thật tuyệt vời trên đây nêu lên một khung cảnh thiên nhiên mênh mông và hoang vắng,
thế nhưng phía sau sự mênh mông và hoang vắng đó dường như che dấu một cái gì đó, một
xúc cảm nào đó bí hiểm và sâu sắc hơn:
vật thiên nhiên thật ra chỉ là cách gửi gắm tâm sự và các cảm nghĩ của bà. Bài thơ thất ngôn
bát cú thật tuyệt vời trên đây nêu lên một khung cảnh thiên nhiên mênh mông và hoang vắng,
thế nhưng phía sau sự mênh mông và hoang vắng đó dường như che dấu một cái gì đó, một
xúc cảm nào đó bí hiểm và sâu sắc hơn:
Nhớ nước, đau lòng con quốc quốc (cuốc cuốc),
Thương nhà, mọi miệng cái gia gia (da da).
Thương nhà, mọi miệng cái gia gia (da da).
Và nhất là câu kết:
Một mảnh tình riêng, ta với ta?
Trước cảnh bát ngát của đèo Ngang khi mặt trời ngả bóng, các xúc cảm gì và ý nghĩ gì
đã hiện lên trong lòng người thi nhân qua những câu thơ đó? Có rất nhiều bài bình giải về bài
thơ này của bà Huyện Thanh Quan, thế nhưng dường như không thấy có học giả nào tìm hiểu
sâu xa hơn, hoặc ít nhất cũng giải đoán phần nào ý nghĩa ẩn chứa trong các câu thơ ấy của bà.
Trước quang cảnh tuyệt vời đó của quê hương tại sao lại nhớ nước? Tại sao lại thương nhà?
Cái mảnh tình riêng ấy là gì? Nếu muốn hiểu được tâm trậng ấy của bà thì thiết nghĩ phải hiểu
hoàn cảnh của bà, và nhất là nguyên nhân nào đã khiến bà "bước tới đèo ngang" vào một buổi
chiều khi ánh mặt trời sắp tắt. Thiết nghĩ bà không thể ngồi nhà tưởng tượng ra quang cảnh
của đèo Ngang để sáng tác một bài thơ đẹp như vậy.
Quê quán của bà là ngôi làng Nghi tàm bên bờ Hồ Tây Hà-nội. Bà sinh khoảng năm
1805, mất khoảng năm 1848, ở tuổi 42-43. Chồng bà được bổ làm quan tại kinh đô Huế, bà
theo chồng và sau đó cũng được bổ chức Cung Trung Giáo tập, giữ trọng trách dạy học cho
các công chúa và cung phi. Hai vợ chồng có bốn con, thế nhưng sau đó thì chồng bà mất sớm.
Sau khi an táng chồng tại kinh thành Huế, thì một tháng sau bà xin từ quan, dắt bốn con trở về
quê quán bên bờ Hồ Tây. Đấy là nguyên nhân khiến bà:
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà.
đã hiện lên trong lòng người thi nhân qua những câu thơ đó? Có rất nhiều bài bình giải về bài
thơ này của bà Huyện Thanh Quan, thế nhưng dường như không thấy có học giả nào tìm hiểu
sâu xa hơn, hoặc ít nhất cũng giải đoán phần nào ý nghĩa ẩn chứa trong các câu thơ ấy của bà.
Trước quang cảnh tuyệt vời đó của quê hương tại sao lại nhớ nước? Tại sao lại thương nhà?
Cái mảnh tình riêng ấy là gì? Nếu muốn hiểu được tâm trậng ấy của bà thì thiết nghĩ phải hiểu
hoàn cảnh của bà, và nhất là nguyên nhân nào đã khiến bà "bước tới đèo ngang" vào một buổi
chiều khi ánh mặt trời sắp tắt. Thiết nghĩ bà không thể ngồi nhà tưởng tượng ra quang cảnh
của đèo Ngang để sáng tác một bài thơ đẹp như vậy.
Quê quán của bà là ngôi làng Nghi tàm bên bờ Hồ Tây Hà-nội. Bà sinh khoảng năm
1805, mất khoảng năm 1848, ở tuổi 42-43. Chồng bà được bổ làm quan tại kinh đô Huế, bà
theo chồng và sau đó cũng được bổ chức Cung Trung Giáo tập, giữ trọng trách dạy học cho
các công chúa và cung phi. Hai vợ chồng có bốn con, thế nhưng sau đó thì chồng bà mất sớm.
Sau khi an táng chồng tại kinh thành Huế, thì một tháng sau bà xin từ quan, dắt bốn con trở về
quê quán bên bờ Hồ Tây. Đấy là nguyên nhân khiến bà:
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà.
Thời bấy giờ, việc di chuyển trong nước chủ yếu là bằng thuyền dọc theo bờ biển. Từ
Hà Nội muốn đến kinh đô Huế thì trước hết phải xuống Hải Phòng, sau đó dùng thuyền dọc
theo bờ biển để đến kinh đô. Cuốc hành trình mất đến hàng tháng. Đường bộ thì phải dùng
ngựa hay xe bò, hoặc đi bộ, và cũng phải mất hàng tháng hay hơn. Bà Huyện Thanh Quan và
bốn con và gia nhân có thể là đi đường bộ, có những đoạn đường có xe bò, nhưng cũng có
những đoạn phải đi bộ. Bà dắt bốn con thơ:
Hà Nội muốn đến kinh đô Huế thì trước hết phải xuống Hải Phòng, sau đó dùng thuyền dọc
theo bờ biển để đến kinh đô. Cuốc hành trình mất đến hàng tháng. Đường bộ thì phải dùng
ngựa hay xe bò, hoặc đi bộ, và cũng phải mất hàng tháng hay hơn. Bà Huyện Thanh Quan và
bốn con và gia nhân có thể là đi đường bộ, có những đoạn đường có xe bò, nhưng cũng có
những đoạn phải đi bộ. Bà dắt bốn con thơ:
Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa.
Từ đỉnh đèo nhìn xuống, vài người tiều phu lom khom vác củi về nhà khi chiều xuống.
Đó đây một vài mái tranh của các dân tộc thiểu số, khói bếp bốc lên cao:
Lom khom dưới núi tiều và chú,
Lác đác bên sông rợ mấy nhà.
Đó đây một vài mái tranh của các dân tộc thiểu số, khói bếp bốc lên cao:
Lom khom dưới núi tiều và chú,
Lác đác bên sông rợ mấy nhà.
7
Bà bỏ lại sau lưng kinh thành Huế, chức phận chốn triều đình, và cả người chồng vừa
mới mất. Tiếng kêu của con chim cuốc trong một bụi cây khiến bà giật mình:
mới mất. Tiếng kêu của con chim cuốc trong một bụi cây khiến bà giật mình:
Nhớ nước, đau lòng con quốc quốc.
Nhìn ra trước mặt thì quê nhà xa tít, bà bỏ làng quê theo chồng đã từ bao năm rồi. Bà
còn trẻ, có thể là cha mẹ mình vẫn còn sống tại quê nhà. Nghe tiếng kêu của con chim đa đa
trong đám cỏ, bà chợt nhớ đến làng quê. Bà nôn nóng muốn sớm trở về làng quê để tìm sự an
ủi bên cạnh cha mẹ và tiếp tục nuôi nấng đàn con bên bờ Hồ Tây:
Thương nhà, mỏi miệng cái gia gia.
còn trẻ, có thể là cha mẹ mình vẫn còn sống tại quê nhà. Nghe tiếng kêu của con chim đa đa
trong đám cỏ, bà chợt nhớ đến làng quê. Bà nôn nóng muốn sớm trở về làng quê để tìm sự an
ủi bên cạnh cha mẹ và tiếp tục nuôi nấng đàn con bên bờ Hồ Tây:
Thương nhà, mỏi miệng cái gia gia.
Trước cảnh thiên nhiên mênh mông, đây đó vài mái nhà thở khói giữa một buổi chiều
sắp tắt, vụt hiện lên ngổn ngang trong lòng bà những nỗi niềm và khắc khoải của nhớ thương.
Tiếng kêu của chim cuốc và chim đa đa khiến bà đứng khựng lại, không còn bước thêm được
nữa. Bóng dáng người chồng ngày nào nơi chốn kinh đô vụt hiện lên với bà:
sắp tắt, vụt hiện lên ngổn ngang trong lòng bà những nỗi niềm và khắc khoải của nhớ thương.
Tiếng kêu của chim cuốc và chim đa đa khiến bà đứng khựng lại, không còn bước thêm được
nữa. Bóng dáng người chồng ngày nào nơi chốn kinh đô vụt hiện lên với bà:
Dừng chân đứng lại: trời, non, nước,
Một mảnh tình riêng ta với ta.
Một mảnh tình riêng ta với ta.
Trên đây là một bài thơ của tầng lớp văn gia và nho sĩ, nếu nhìn sâu hơn nữa vào ca
dao, các điệu hò và tiếng hát dân gian, thì chúng ta cũng sẽ thấy những sự nghịch lý trong xúc
cảm đại loại như trên đây. Vậy chúng ta hãy thử tìm hiểu một bài hát ru con sau đây của miền
đồng bằng sông nước miềm Nam:
dao, các điệu hò và tiếng hát dân gian, thì chúng ta cũng sẽ thấy những sự nghịch lý trong xúc
cảm đại loại như trên đây. Vậy chúng ta hãy thử tìm hiểu một bài hát ru con sau đây của miền
đồng bằng sông nước miềm Nam:
Ví dầu cầu ván đóng đinh,
Cầu tre lắt lẻo, gập ghềnh khó đi.
Khó đi, mẹ dắt con đi,
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Má ơi đừng gả con xa,
Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?
Bước ngang qua nhà má,
Tay tui xá,
Cẳng tui quỳ.
Vì thương con má sá gì thân tui.
Chiều chiều ong nữ đi đăng,
Cá tôm nhảy hết nhăn răng cười hoài.
Má ơi con vịt chết chìm,
Con thò tay con vớt,
Con cá lìm kìm nó đớp tay con.
Cầu tre lắt lẻo, gập ghềnh khó đi.
Khó đi, mẹ dắt con đi,
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Má ơi đừng gả con xa,
Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?
Bước ngang qua nhà má,
Tay tui xá,
Cẳng tui quỳ.
Vì thương con má sá gì thân tui.
Chiều chiều ong nữ đi đăng,
Cá tôm nhảy hết nhăn răng cười hoài.
Má ơi con vịt chết chìm,
Con thò tay con vớt,
Con cá lìm kìm nó đớp tay con.
Bài ru con trên đây được chép lại nguyên văn từ một bài viết gần đây được đưa lên
một vài trang mạng trong nước và cả ngoài nước, và cũng đã được nhiều người chuyển cho
nhau, nhưng có một câu chép sai, chúng ta sẽ tìm hiểu dưới đây. Thế nhưng chọn bài hát này
không phải là để vạch cái sai mà là để nêu lên một sự nghịch lý và cả phi lý thật hiển nhiên và
phũ phàng trong các câu cuối của bài hát:
một vài trang mạng trong nước và cả ngoài nước, và cũng đã được nhiều người chuyển cho
nhau, nhưng có một câu chép sai, chúng ta sẽ tìm hiểu dưới đây. Thế nhưng chọn bài hát này
không phải là để vạch cái sai mà là để nêu lên một sự nghịch lý và cả phi lý thật hiển nhiên và
phũ phàng trong các câu cuối của bài hát:
Má ơi con vịt chết chìm,
8
Con thò tay con vớt,
Con cá lìm kìm nó đớp tay con.
Con cá lìm kìm nó đớp tay con.
Con vịt sống trong môi trường nước thì làm thế nào mà chết chìm được. Con cá lìm
kìm bé tí xíu chỉ bằng một que tăm, sống thành đàn trên mặt nước, thoáng bóng người thì nó
lặn mất hoặc lội tứ tán, cá lìm kìm có bao giờ cắn vào tay người đâu. Những hình ảnh nghịch
lý và cả phi lý đó nói lên điều gì? Nếu muốn hiểu được "sự thật" ẩn chứa trong sự nghịch lý
và phi lý đó, thiết nghĩ trước hết cũng phải hiểu được "ý nghĩa" của toàn bộ hài hát. Dù chỉ là
một bài hát "ầu ơ", thế nhưng hàm chứa những nỗi niềm thật sâu sắc.
Tiếc thay dường như một số người không nắm bắt được các xúc cảm ẩn chứa trong bài
hát ru con nên đã hiểu sai và chép sai. Thật vậy bài hát ru con nêu lên trong bài viết của một
thi sĩ và nhạc sĩ rất thành thạo về văn chương và thí phú có một câu chép sai không có nghĩa
gì cả. Thật cảm phục sự bén nhạy của tác giả đã cảm nhận được sự ý nhị và dí dỏm trong các
câu "nghịch lý" trên đây, thế nhưng dường như không tìm hiểu cặn kẽ hơn ý nghĩa của toàn
bộ bài hát: câu "Chiều chiều ong nữ đi đăng" không có nghĩa gì cả, "ong nữ" là ong gì? Câu
này thật ra là: "Chiều chiều ông Lữ đi đăng". "Ông Lữ" ở đây có nghĩa là ông "Lữ Vọng" (呂
望), một nhân vật huyền thoại trong lịch sử cổ đại của Trung quốc, thuộc thời Tây Chu và
Chiến Quốc, tức vào thế kỷ XII trước Tây lịch. Ông Lữ Vọng cũng thường được gọi là ông Lã
Vọng. Chúng ta thường thấy các tượng hay tranh vẻ trong nghệ thuật dân gian một ông cụ
ngồi câu cá, thì đấy là ông Lữ Vọng hay Lã Vọng, chẳng hạn như tại Hà Nội có một quán ăn
gọi là quán "Lã Vọng" với một món cá lăng rất đặc biệt. Tên của ông là Khương Tử Nha, sử
sách cho biết ông cụ Tử Nha ngồi câu cá chờ thời, đến tám mươi tuổi thì mới gặp vận tốt.
Tóm lại "ong nữ" là chữ chép sai, thế nhưng các trang mạng cứ thế mà đăng, không thấy có
trang nào sửa giúp, hoặc có ai lên tiếng.
Trở lại với bài hát thì bốn câu đầu là cách nêu lên nội dung của toàn bộ bài hát ru con:
kìm bé tí xíu chỉ bằng một que tăm, sống thành đàn trên mặt nước, thoáng bóng người thì nó
lặn mất hoặc lội tứ tán, cá lìm kìm có bao giờ cắn vào tay người đâu. Những hình ảnh nghịch
lý và cả phi lý đó nói lên điều gì? Nếu muốn hiểu được "sự thật" ẩn chứa trong sự nghịch lý
và phi lý đó, thiết nghĩ trước hết cũng phải hiểu được "ý nghĩa" của toàn bộ hài hát. Dù chỉ là
một bài hát "ầu ơ", thế nhưng hàm chứa những nỗi niềm thật sâu sắc.
Tiếc thay dường như một số người không nắm bắt được các xúc cảm ẩn chứa trong bài
hát ru con nên đã hiểu sai và chép sai. Thật vậy bài hát ru con nêu lên trong bài viết của một
thi sĩ và nhạc sĩ rất thành thạo về văn chương và thí phú có một câu chép sai không có nghĩa
gì cả. Thật cảm phục sự bén nhạy của tác giả đã cảm nhận được sự ý nhị và dí dỏm trong các
câu "nghịch lý" trên đây, thế nhưng dường như không tìm hiểu cặn kẽ hơn ý nghĩa của toàn
bộ bài hát: câu "Chiều chiều ong nữ đi đăng" không có nghĩa gì cả, "ong nữ" là ong gì? Câu
này thật ra là: "Chiều chiều ông Lữ đi đăng". "Ông Lữ" ở đây có nghĩa là ông "Lữ Vọng" (呂
望), một nhân vật huyền thoại trong lịch sử cổ đại của Trung quốc, thuộc thời Tây Chu và
Chiến Quốc, tức vào thế kỷ XII trước Tây lịch. Ông Lữ Vọng cũng thường được gọi là ông Lã
Vọng. Chúng ta thường thấy các tượng hay tranh vẻ trong nghệ thuật dân gian một ông cụ
ngồi câu cá, thì đấy là ông Lữ Vọng hay Lã Vọng, chẳng hạn như tại Hà Nội có một quán ăn
gọi là quán "Lã Vọng" với một món cá lăng rất đặc biệt. Tên của ông là Khương Tử Nha, sử
sách cho biết ông cụ Tử Nha ngồi câu cá chờ thời, đến tám mươi tuổi thì mới gặp vận tốt.
Tóm lại "ong nữ" là chữ chép sai, thế nhưng các trang mạng cứ thế mà đăng, không thấy có
trang nào sửa giúp, hoặc có ai lên tiếng.
Trở lại với bài hát thì bốn câu đầu là cách nêu lên nội dung của toàn bộ bài hát ru con:
Ví dầu cầu ván đóng đinh,
Cầu tre lắc lẻo, gập ghềnh khó đi.
Khó đi, mẹ dắt con đi.
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Cầu tre lắc lẻo, gập ghềnh khó đi.
Khó đi, mẹ dắt con đi.
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Cầu ván biểu trưng cho chốn giàu sang, thế nhưng cầu ván thì có thể bị đinh lồi lên
mặt ván và đâm vào chân, cầu tre thì chòng chành khó đi. Con chập chững bước vào đời mẹ là
người từng trải, mẹ hãy dắt con đi, thế nhưng:
mặt ván và đâm vào chân, cầu tre thì chòng chành khó đi. Con chập chững bước vào đời mẹ là
người từng trải, mẹ hãy dắt con đi, thế nhưng:
Má ơi đừng gả con xa,
Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?
Chim kêu vượn hú biết nhà má đâu?
Câu thứ nhất có nghĩa là "Biết thế thì mẹ chớ gả con xa quê như thế này", chữ đừng
trong ngôn ngữ dân gian cũng có nghĩa là không nên, nói lên một sự hối tiếc hay lỗi lầm,
nhưng không nhất thiết là một sự khuyên bảo. "Các chữ chim kêu vượn hú" trong câu thứ hai
có nghĩa là một nơi xa quê nhà, xa xóm làng, xa cha mẹ, nhưng không phải là cách nói lên
một nơi hoang vắng không có người ở.
trong ngôn ngữ dân gian cũng có nghĩa là không nên, nói lên một sự hối tiếc hay lỗi lầm,
nhưng không nhất thiết là một sự khuyên bảo. "Các chữ chim kêu vượn hú" trong câu thứ hai
có nghĩa là một nơi xa quê nhà, xa xóm làng, xa cha mẹ, nhưng không phải là cách nói lên
một nơi hoang vắng không có người ở.
Bước ngang qua nhà má,
Tay tui xá, cẳng tui quỳ.
Tay tui xá, cẳng tui quỳ.
9
Đi ngang nhà má nhưng cũng không dám ghé. Tay tui xá, cẳng tui quỳ là một cách nói
phóng đại, nêu lên lòng thương nhớ mẹ. Chữ con trong các câu đầu là cách nghĩ đến mẹ, nhớ
thương mẹ, trách móc mẹ sao lại gả bán mình ở chốn xa quê. Chữ tui vụt hiện lên trong các
câu trên đây là cách nghĩ đến thân phận hẩm hiu của mình: dù có dịp đi ngang nhà má thì
cũng chỉ biết quỳ xuống chắp tay mà xá thế thôi.
phóng đại, nêu lên lòng thương nhớ mẹ. Chữ con trong các câu đầu là cách nghĩ đến mẹ, nhớ
thương mẹ, trách móc mẹ sao lại gả bán mình ở chốn xa quê. Chữ tui vụt hiện lên trong các
câu trên đây là cách nghĩ đến thân phận hẩm hiu của mình: dù có dịp đi ngang nhà má thì
cũng chỉ biết quỳ xuống chắp tay mà xá thế thôi.
Vì thương con, má sá gì thân tui.
Câu này là một câu trách mẹ: vì muốn gởi con vào nơi giàu có mà má gả con xa, má
nào có nghĩ đến hạnh phúc của con đâu? Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
nào có nghĩ đến hạnh phúc của con đâu? Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Chiều chiều ông Lữ đi đăng,
Cá tôm nhảy hết nhăn răng cười hoài.
Cá tôm nhảy hết nhăn răng cười hoài.
Đăng là một cái phên đan bằng tre dùng để chận một con lạch hay một dòng nước để
bắt cá. Ông Lữ Vọng ngồì câu cá đến tám mươi tuổi mới gặp vận tốt, thế nhưng mẹ con mình
thì chẳng bắt được con nào cả:
bắt cá. Ông Lữ Vọng ngồì câu cá đến tám mươi tuổi mới gặp vận tốt, thế nhưng mẹ con mình
thì chẳng bắt được con nào cả:
Cá tôm nhảy hết, nhăn răng cười hoài.
Ru con kẻo kẹt ầu ơi,
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Ru con kẻo kẹt ầu ơi,
Con đi trường học, mẹ đi trường đời.
Câu "Ru con kẻo kẹt ầu ơi" là một câu được người viết các dòng này ghép thêm vào
hai câu trong bài hát ru con để biến thành ba câu lục bát, nêu lên sự nghịch lý về niềm đau của
một thiếu phụ xa nhà, xa cha mẹ. Thế nhưng bài viết của vị nhạc sĩ và thi sĩ đã được nói đến
trên đây thì lại cho rằng: "Nhưng chính từ những cái ngược đời ấy mà thể hiện đuợc hình ảnh
một cô gái rõ là thơ ngây, đang nhõng nhẽo mẹ! (trích dẫn nguyên văn)". Phải chăng câu này
cho thấy tác giả bài viết cho rằng bài hát ru con trên đây là lời của một người chị ru em? Nếu
đúng là như vậy thì quả là cả một điều đáng tiếc. Độc giả có thể gõ vào một công cụ tìm kiếm
các chữ: "má ơi con vịt chết chìm" thì sẽ tìm thấy bài viết này trên nhiều trang mạng. Dầu sao
thì những lời ru con trong bài viết trên đây cũng chỉ là để giới thiệu một bài thơ của một tác
giả khác mượn hình ảnh con vịt chết chìm và các con cá lìm kìm trong một mương rạch để nói
lên sự tiếc nuối một thời quá khứ của mình, bài thơ này rất khéo và ý nhị. Nói chung sự
nghịch lý trong thi ca là một phương tiện, một kỹ thuật - nếu có thể nói như vậy - nhằm mục
đích bộc lộ các xúc cảm quá khó, hoặc không thể nào diễn tả được bằng sự hợp lý của các
ngôn từ quy ước và công thức.
Thi ca là một sự cảm nhận, một sự rung động, xoáy sâu vào tâm thức và con tim mình.
Có những xúc cảm biến mình trở thành cao quý hơn, chẳng hạn như các vần thơ của bà
Helena Blavatsky vẽ lên những giọt nước mắt đau thương, hoặc một câu thơ thật ngắn của ni
sự Chiyo-ni nói đến một cọng rau muống quấn vào một chiếc gàu. Thế nhưng cũng có những
câu thơ của một thi nhân say khướt với nỗi niềm cô đơn của mình giữa một đêm trăng thanh
vắng; hoặc những câu thơ của một góa phụ dắt đàn con: bước tới đèo Ngang bóng xế tà, hoặc
tiếng ru con kẽo kẹt: À ơi, cầu ván đóng đinh, cầu tre lắc lẻo gập ghềnh khó đi..., con đi
trường học, mẹ đi trường đời.
hai câu trong bài hát ru con để biến thành ba câu lục bát, nêu lên sự nghịch lý về niềm đau của
một thiếu phụ xa nhà, xa cha mẹ. Thế nhưng bài viết của vị nhạc sĩ và thi sĩ đã được nói đến
trên đây thì lại cho rằng: "Nhưng chính từ những cái ngược đời ấy mà thể hiện đuợc hình ảnh
một cô gái rõ là thơ ngây, đang nhõng nhẽo mẹ! (trích dẫn nguyên văn)". Phải chăng câu này
cho thấy tác giả bài viết cho rằng bài hát ru con trên đây là lời của một người chị ru em? Nếu
đúng là như vậy thì quả là cả một điều đáng tiếc. Độc giả có thể gõ vào một công cụ tìm kiếm
các chữ: "má ơi con vịt chết chìm" thì sẽ tìm thấy bài viết này trên nhiều trang mạng. Dầu sao
thì những lời ru con trong bài viết trên đây cũng chỉ là để giới thiệu một bài thơ của một tác
giả khác mượn hình ảnh con vịt chết chìm và các con cá lìm kìm trong một mương rạch để nói
lên sự tiếc nuối một thời quá khứ của mình, bài thơ này rất khéo và ý nhị. Nói chung sự
nghịch lý trong thi ca là một phương tiện, một kỹ thuật - nếu có thể nói như vậy - nhằm mục
đích bộc lộ các xúc cảm quá khó, hoặc không thể nào diễn tả được bằng sự hợp lý của các
ngôn từ quy ước và công thức.
Thi ca là một sự cảm nhận, một sự rung động, xoáy sâu vào tâm thức và con tim mình.
Có những xúc cảm biến mình trở thành cao quý hơn, chẳng hạn như các vần thơ của bà
Helena Blavatsky vẽ lên những giọt nước mắt đau thương, hoặc một câu thơ thật ngắn của ni
sự Chiyo-ni nói đến một cọng rau muống quấn vào một chiếc gàu. Thế nhưng cũng có những
câu thơ của một thi nhân say khướt với nỗi niềm cô đơn của mình giữa một đêm trăng thanh
vắng; hoặc những câu thơ của một góa phụ dắt đàn con: bước tới đèo Ngang bóng xế tà, hoặc
tiếng ru con kẽo kẹt: À ơi, cầu ván đóng đinh, cầu tre lắc lẻo gập ghềnh khó đi..., con đi
trường học, mẹ đi trường đời.
10
Phụ lục
Chúng ta chỉ có thể bước đi trên con đường khi nào chính mình đã trở thành con
đường ấy. Chúng ta không thể chỉ biết nhìn vào một cánh diều lơ lửng giữa không trung, mà
còn phải nhìn thấy đứa bé trên bờ đê giật sợi dây kéo con diều bốc cao trong một buổi chiều
lộng gió. Nếu cùng đứng với đứa bé trên đê thì chúng ta cũng có thể ngửi thấy được cả hương
thơm của những bông lúa mới từ các cánh đồng bên hai bờ đê, và nếu tạm cầm hộ sợi dây cho
đứa bé để kéo con diều cao hơn, thì biết đâu chúng ta cũng có thể cảm thấy được những ước
mơ sâu kín trong tâm hồn đứa bé đang cùng bốc cao với cánh diều, những ước mơ mà chính
nó, với cái tuổi ngây thơ của nó, cũng không hề ý thức được. Mỗi người có một con đường,
dù không phải là con đường của mình, thế nhưng chúng ta cũng có thể cảm thấy mình cùng
bước đi bên cạnh họ trên con đường của họ trong thế giới thật nghịch lý này.
đường ấy. Chúng ta không thể chỉ biết nhìn vào một cánh diều lơ lửng giữa không trung, mà
còn phải nhìn thấy đứa bé trên bờ đê giật sợi dây kéo con diều bốc cao trong một buổi chiều
lộng gió. Nếu cùng đứng với đứa bé trên đê thì chúng ta cũng có thể ngửi thấy được cả hương
thơm của những bông lúa mới từ các cánh đồng bên hai bờ đê, và nếu tạm cầm hộ sợi dây cho
đứa bé để kéo con diều cao hơn, thì biết đâu chúng ta cũng có thể cảm thấy được những ước
mơ sâu kín trong tâm hồn đứa bé đang cùng bốc cao với cánh diều, những ước mơ mà chính
nó, với cái tuổi ngây thơ của nó, cũng không hề ý thức được. Mỗi người có một con đường,
dù không phải là con đường của mình, thế nhưng chúng ta cũng có thể cảm thấy mình cùng
bước đi bên cạnh họ trên con đường của họ trong thế giới thật nghịch lý này.
Cơn ác mộng
Giật mình, cơn ác mộng,
Tôi ra đời từ thuở nào?
Một buổi sáng hừng đông?
Hay một đêm tối không trăng sao?
Tôi ra đi một buổi chiều,
Bên vệ đường, gối đầu lên tảng đá,
Tôi nằm mơ trông thấy mẹ,
Một nụ cười.
Đưa tay cha kéo tôi đứng dậy.
Xa xa bóng anh, bóng chị và cả bóng em tôi,
Dường như đang vẫy gọi,
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Mẹ nhìn tôi, mỉm cười, hai dòng nước mắt.
Cha nắm tay, hắt hiu buồn trong mắt.
Gỡ tay cha, không nhìn vào mắt mẹ,
Úp mặt tôi lên đường.
Mắt không hồn,
Cùng đoàn người cất bước,
Âm thầm như những bóng ma đêm,
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Giữa đường một đứa bé đứng khóc,
Ngữa tay một bà lão ăn xin.
Bên vệ đường, một con chó nằm chết.
Tôi dừng lại hay cứ bước?
Giật mình, cơn ác mộng,
Tôi ra đời từ thuở nào?
Một buổi sáng hừng đông?
Hay một đêm tối không trăng sao?
Tôi ra đi một buổi chiều,
Bên vệ đường, gối đầu lên tảng đá,
Tôi nằm mơ trông thấy mẹ,
Một nụ cười.
Đưa tay cha kéo tôi đứng dậy.
Xa xa bóng anh, bóng chị và cả bóng em tôi,
Dường như đang vẫy gọi,
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Mẹ nhìn tôi, mỉm cười, hai dòng nước mắt.
Cha nắm tay, hắt hiu buồn trong mắt.
Gỡ tay cha, không nhìn vào mắt mẹ,
Úp mặt tôi lên đường.
Mắt không hồn,
Cùng đoàn người cất bước,
Âm thầm như những bóng ma đêm,
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Giữa đường một đứa bé đứng khóc,
Ngữa tay một bà lão ăn xin.
Bên vệ đường, một con chó nằm chết.
Tôi dừng lại hay cứ bước?
11
Tôi ra đi từ thuở nào?
Dăm con đường, trăm vạn nẻo?
Tôi cứ bước.
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Giật mình tôi đứng lại,
Sau lũy tre, tiếng súng nổ, viên đạn bay.
Một đám người ôm nhau,
Tiếng dậm chân, nghẹn ngào đôi tiếng nấc.
Tôi ra đi hay dừng lại?
Một con thuyền, muôn ngọn sóng.
Vài tên cướp, dăm tiếng cười,
Nghìn tiếng khóc.
Kìa hòn đảo nơi chân trời,
Hay tử thần đang lấp ló?
Nhấp nhô một con thuyền.
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Tôi đến đây từ thuở nào?
Một buổi sáng hừng đông?
Hay bơ vơ một buổi chiều xa lạ?
Chốn quê nhà, bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Bures-Sur-Yvette, 30.04.2005
Hoang Phong
Dăm con đường, trăm vạn nẻo?
Tôi cứ bước.
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Giật mình tôi đứng lại,
Sau lũy tre, tiếng súng nổ, viên đạn bay.
Một đám người ôm nhau,
Tiếng dậm chân, nghẹn ngào đôi tiếng nấc.
Tôi ra đi hay dừng lại?
Một con thuyền, muôn ngọn sóng.
Vài tên cướp, dăm tiếng cười,
Nghìn tiếng khóc.
Kìa hòn đảo nơi chân trời,
Hay tử thần đang lấp ló?
Nhấp nhô một con thuyền.
Bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Tôi đến đây từ thuở nào?
Một buổi sáng hừng đông?
Hay bơ vơ một buổi chiều xa lạ?
Chốn quê nhà, bữa cơm chiều, mẹ đã dọn sẵn lên mâm.
Bures-Sur-Yvette, 30.04.2005
Hoang Phong
Gối đầu trên tảng đá bên vệ đường, trong mơ cha tôi đưa tay kéo tôi đứng dậy; xa xa
bóng anh, bóng chị và cả bóng em tôi đang vẫy gọi. Bóng cha tôi là tổ tiên tôi, bóng anh, bóng
chị và bóng em tôi là dân tộc tôi. Mẹ tôi, người mẹ quê hương, đang ngồi chờ tôi bên mâm
cơm dọn sẵn. Thế nhưng tại sao tôi ra đi? Tôi đến đây từ thuở nào? Đấy là sự nghịch lý của sự
sống, sự nghịch lý của một dân tộc. Xác người trôi dạt trên ngọn sóng hay xác một con chó
nằm chết bên vệ đường thì nào có gì khác nhau, và đấy cũng là một sự nghịch lý, thế nhưng
không phải là một sự nghịch lý của thi ca mà là một sự nghịch lý điên rồ của con người.
Thế nhưng chúng ta hãy cứ để cho những sự nghịch lý đó, những giọt đau thương đó,
se thắt đáy tim ta. Dù những sự nghịch lý đó, những giọt đau thương đó chỉ là những sự phũ
phàng, chẳng có gì là sâu sắc hay thơ mộng cả, thế nhưng chúng ta hãy cứ hát lên những sự
nghịch lý ấy, sự phũ phàng ấy, những giọt đau thương ấy bằng những lời yêu thương và từ bi
vô biên. Phải chăng đấy là cách giúp chúng ta biết nắm chặt tay nhau, dìu nhau trên con
đường nghịch lý đó trong thế giới đầy nghịch lý này.
Đôi khi chỉ cần nghe thấy tiếng ầu ơ nơi sông nước Hậu giang, hay tiếng hò mái đẩy
trên giòng Hương giang, hoặc tiếng hát quan họ của một cô gái mặc áo tứ thân, chít khăn mỏ
quạ, thì cũng đủ mang chúng ta trở về một quá khứ thật êm ả, giữa những sự nghịch lý mênh
mông. Cách nay vài hôm sau khi nghe bài hát Rất Huế của nhạc Nhạc sĩ Võ Tá Hân trên
YouTube, tôi chợt nhớ lại cách nay khá lâu, trong một lúc ngẫu hứng, tôi có viết một bài thơ
bóng anh, bóng chị và cả bóng em tôi đang vẫy gọi. Bóng cha tôi là tổ tiên tôi, bóng anh, bóng
chị và bóng em tôi là dân tộc tôi. Mẹ tôi, người mẹ quê hương, đang ngồi chờ tôi bên mâm
cơm dọn sẵn. Thế nhưng tại sao tôi ra đi? Tôi đến đây từ thuở nào? Đấy là sự nghịch lý của sự
sống, sự nghịch lý của một dân tộc. Xác người trôi dạt trên ngọn sóng hay xác một con chó
nằm chết bên vệ đường thì nào có gì khác nhau, và đấy cũng là một sự nghịch lý, thế nhưng
không phải là một sự nghịch lý của thi ca mà là một sự nghịch lý điên rồ của con người.
Thế nhưng chúng ta hãy cứ để cho những sự nghịch lý đó, những giọt đau thương đó,
se thắt đáy tim ta. Dù những sự nghịch lý đó, những giọt đau thương đó chỉ là những sự phũ
phàng, chẳng có gì là sâu sắc hay thơ mộng cả, thế nhưng chúng ta hãy cứ hát lên những sự
nghịch lý ấy, sự phũ phàng ấy, những giọt đau thương ấy bằng những lời yêu thương và từ bi
vô biên. Phải chăng đấy là cách giúp chúng ta biết nắm chặt tay nhau, dìu nhau trên con
đường nghịch lý đó trong thế giới đầy nghịch lý này.
Đôi khi chỉ cần nghe thấy tiếng ầu ơ nơi sông nước Hậu giang, hay tiếng hò mái đẩy
trên giòng Hương giang, hoặc tiếng hát quan họ của một cô gái mặc áo tứ thân, chít khăn mỏ
quạ, thì cũng đủ mang chúng ta trở về một quá khứ thật êm ả, giữa những sự nghịch lý mênh
mông. Cách nay vài hôm sau khi nghe bài hát Rất Huế của nhạc Nhạc sĩ Võ Tá Hân trên
YouTube, tôi chợt nhớ lại cách nay khá lâu, trong một lúc ngẫu hứng, tôi có viết một bài thơ
12
chẳng có gì là đặc biệt cả, thế nhưng lại được một nghệ sĩ gốc Huế có tiếng, ngâm lên với một
giọng rất huế, huế rặc. Giọng ngâm đậm đà của người nghệ sĩ xứ Huế, biết đâu cũng có thể
khiến chúng ta quên đi trong giây lát những sự nghịch lý to lớn hơn trong thế giới nghịch lý
này. Bài viết mang tính cách tản mạn trên đây thật ra cũng chỉ nhằm vào một mục đích khiêm
tốn mang lại cho các bạn đọc xa gần vài giây phút giải khuây trong những ngày đầu xuân, với
hy vọng sẽ mở ra một năm mới ít nghịch lý hơn chăng?
giọng rất huế, huế rặc. Giọng ngâm đậm đà của người nghệ sĩ xứ Huế, biết đâu cũng có thể
khiến chúng ta quên đi trong giây lát những sự nghịch lý to lớn hơn trong thế giới nghịch lý
này. Bài viết mang tính cách tản mạn trên đây thật ra cũng chỉ nhằm vào một mục đích khiêm
tốn mang lại cho các bạn đọc xa gần vài giây phút giải khuây trong những ngày đầu xuân, với
hy vọng sẽ mở ra một năm mới ít nghịch lý hơn chăng?
Xem thêm
- Độc giả có thể nghe bài hát Rất Huế theo địa chỉ liên kết: https://www.youtube.com/watch?v=4SFuxHgmyZQ,
hoặc có thể gõ các chữ sau đây vào một công cụ tìm kiếm: rất huế nhạc võ tá hân ca sĩ long nhật.
- Bài thơ với giọng ngâm rất Huế của nghệ sĩ Bảo Cường được đính kèm với bài viết này (xem đính kèm).
- Ngoài ra độc giả cũng có thể xem quyển sách The Voice of the Silence của bà H. Blavatsky theo địa chỉ:
http://www.phx-ult-lodge.org/avoice.htm. Hoặc xem bản dịch tiếng Pháp của quyển sách này theo địa chỉ:
https://www.filosofiaesoterica.com/wp-content/uploads/2019/07/HPB-Ed.-_-La-Voix-_PDF_-du-Silence-__.pdf
- Độc giả cũng có thể xem bài khảo luận của nhà sư Sangharakshita về quyển sách của bà H. Blavatsky theo địa
chỉ: https://www.theosophical.org/files/resources/articles/ParadoxAndPoetry.pdf
- Đối với các bản dịch tiếng Việt về bài thơ của Lý Bạch thì độc giả có thể gõ vào một công cụ tìm kiếm các chữ:
nguyệt hạ độc chước thơ lý bạch; đối với các bản dịch tiếng Pháp thì gõ các chữ: buvant seul sous la lune li po,
hoặc tiếng Anh thì gõ các chữ: drinking alone under the moon li bai.
hoặc có thể gõ các chữ sau đây vào một công cụ tìm kiếm: rất huế nhạc võ tá hân ca sĩ long nhật.
- Bài thơ với giọng ngâm rất Huế của nghệ sĩ Bảo Cường được đính kèm với bài viết này (xem đính kèm).
- Ngoài ra độc giả cũng có thể xem quyển sách The Voice of the Silence của bà H. Blavatsky theo địa chỉ:
http://www.phx-ult-lodge.org/avoice.htm. Hoặc xem bản dịch tiếng Pháp của quyển sách này theo địa chỉ:
https://www.filosofiaesoterica.com/wp-content/uploads/2019/07/HPB-Ed.-_-La-Voix-_PDF_-du-Silence-__.pdf
- Độc giả cũng có thể xem bài khảo luận của nhà sư Sangharakshita về quyển sách của bà H. Blavatsky theo địa
chỉ: https://www.theosophical.org/files/resources/articles/ParadoxAndPoetry.pdf
- Đối với các bản dịch tiếng Việt về bài thơ của Lý Bạch thì độc giả có thể gõ vào một công cụ tìm kiếm các chữ:
nguyệt hạ độc chước thơ lý bạch; đối với các bản dịch tiếng Pháp thì gõ các chữ: buvant seul sous la lune li po,
hoặc tiếng Anh thì gõ các chữ: drinking alone under the moon li bai.
Bures-Sur-Yvette, 05.02.23
Hoang Phong
Hoang Phong
Gửi ý kiến của bạn
